viernes, marzo 28, 2014

PEDRO MUGURUZA: ARQUITECTO DEL "VALLE DE LOS CAIDOS"

PEDRO MUGURUZA OTAÑO: FRANKISMOAREN ARKITEKTO KUTUNA


 

Pedro Muguruza arkitektoa (Elgoibar, 1893-Madril, 1952) aholkulari nazionala, gerraosteko Arkitektura zuzendari nagusia, Falangeko buru eta Espainiako Gorteetako prokuradorea izan zen diktaduran. Valle de los Caídos, eta Donostia nahiz Bilboko Jesusen Bihotzen egilea dugu, besteak beste. Elgoibarko seme kutuna da eta kale batek bere izena du oraindik. Hondarribian adopzio-semetzat dute.

Euskal Herriko paisaia anitz eraldatu zituen; gure herriaren historiako zati batean eragin handia izan zuen, baita Espainiakoan ere. Francoren arkitekto kutunena elgoibartarra zen: Pedro Muguruza Otaño. “Erregimenaren arkitektoa zen, erreferentziazkoa”. “Ikurrei garrantzi handia ematen zien frankismoak eta erabateko adostasun politikoa
Pedro Muguruza arkitektoa (Elgoibar, 1893-Madril, 1952) aholkulari nazionala, gerraosteko Arkitektura zuzendari nagusia, Falangeko buru eta Espainiako Gorteetako prokuradorea izan zen diktaduran. Valle de los Caídos, eta Donostia nahiz Bilboko Jesusen Bihotzen egilea dugu, besteak beste. Elgoibarko seme kutuna da eta kale batek bere izena du oraindik. Hondarribian adopzio-semetzat dute. Pedro Muguruza arkitektoa (Elgoibar, 1893-Madril, 1952) aholkulari nazionala, gerraosteko Arkitektura zuzendari nagusia, Falangeko buru eta Espainiako Gorteetako prokuradorea izan zen diktaduran. Valle de los Caídos, eta Donostia nahiz Bilboko Jesusen Bihotzen egilea dugu, besteak beste. Elgoibarko seme kutuna da eta kale batek bere izena du oraindik. Hondarribian adopzio-semetzat dute.

Euskal Herriko paisaia anitz eraldatu zituen; gure herriaren historiako zati batean eragin handia izan zuen, baita Espainiakoan ere. Francoren arkitekto kutunena elgoibartarra zen: Pedro Muguruza Otaño. “Erregimenaren arkitektoa zen, erreferentziazkoa”. “Ikurrei garrantzi handia ematen zien frankismoak eta erabateko adostasun politikoa izateaz gain, Muguruzak diktaduraren estilo artistikoarekin bat egiten zuen”, azaldu dute Jesús Gutiérrez eta Iñaki Egaña historialariek, hurrenez hurren. Francisco Franco Fundazioaren webguneak ere argi dio: Pedro Muguruza, arquitecto de cabecera del Caudillo.

Gerra aurretik jada zenbait eraikin ospetsuren egilea dugu elgoibartarra. Besteak beste, ospe handia eman zion Madrilgo Palacio de la Prensa eraiki zuen 1925ean, baita Alfonso XII eta Felipe IV karriketako hainbat etxebizitza garrantzitsu eta Teatro Real ere; Bartzelonako Frantziako Geltokiaren berriztapena, bestalde, bere eskutik egin zen.

1936an gerra leherturik, “Altxamendu Nazionala bultzatu zuen eta Falangera afiliatu zen. Francorekin oso harreman ona zuen”, dio Francoren fundazioaren webguneak. Hala, gerraostean eskuratu zuen benetan Muguruzak boterea, Falangek Arkitektura Zuzendaritza Nagusiko buru jarri baitzuen. Gutiérrezek dioskunez, “Muguruzak bat egin zuen frankisten ideologiarekin. Alde batetik, profesionalki gai zela ikusi zuten, eta bestetik, derrigorrezkoa zuten horrelako jendea bere egitea: pentsa zenbat goi mailako eta mota guztietako intelektual eta profesional hil edo erbesteratu zituzten!”.

Hori gutxi balitz, gerraosteko Espainiaren egoera penagarria zen: azpiegitura gehienak suntsiturik, frontea izandako hiri eta herriak ere txikituta… Asko zegoen egiteko. Honenbestez, elgoibartarrak erregimenaren barnean izan zuen aireratzea izugarria izan zen lehen bi hamarkada odoltsuotan: Gobernuko aholkulari nazional izendatu zuten eta 1943an Espainiako Gorteetako prokuradore ere bai.

FRANKISMOAK GORATU, DEMOKRAZIAK AHAZTU

Horren ibilbide adierazgarria izaki, nola liteke arkitektoa Euskal Herrian batere ezaguna ez izatea egun? “Arraroa da oraintxe arte ez aipatu izana; akaso Elgoibar kanpokoentzat ezezaguna izan delako”, erantzun du Gutiérrez eibartar historialariak. Egañak, berriz, argi du: “Frankismoa olagarro bat bezalakoa izan zen: buruak oso ezagunak dira, beste zenbait eragile, aldiz, erabat ezezagunak. Azkenean, egungo belaunaldiek historiaren interpretazioa egiten dute, baina xehetasunetara heldu gabe: Zuloaga, Iturrino, Sánchez Mazas… Asko dira euren ibilbide politikoa behar bezala ezagutzen ez ditugunak”.

Gehiago argitze aldera, Ahaztuak 1936-1977 memoria historikoaren aldeko elkartera jo dugu, eta Martxelo Alvarez kidea itaundu: “‘Bigarren lerroko’ gizon hauek zokoraturik geratu dira, normalean ardura politiko edo militar argiagoak zituzten pertsonengan erreparatu baitugu. Gero, noski, pertsona batek izen zehatz bat ikertu ahala deskubritzen joaten gara zer-nolako gauzak egin zituen… Muguruzari buruz ez genuen ideia handirik”.

Harrigarria bada ere, Juan Ramon Garai memoria historikoan adituak ere ez zuen Muguruzaren berririk, eta arkitektoaren soslai frankista azaldu bezain laster, Alejandro Goicoechea gerrako Burdinazko Gerrikoaren egilea eta ondoren faxisten aldera pasa zena datorkio burura. “Nahiz eta artista oso onak izan, biek frankisten alde egin zuten eta euren ingurua beraiek hazteko aprobetxatu zuten. Ez dute kale-izenik merezi”, azaldu du tinko.

Memoria historikoarekin konprometiturik diren Alvarezek eta Garaik arkitektoaren berri ez izatea adierazgarria da oso, argi erakusten du iragan ahaztuaren berreskuratzeak oraindik bide luzea duela urratzeko. Batik bat Muguruza Donostia eta Bilboko Jesusen Bihotza irudien egilea dela kontuan harturik: “Bilbokoan eta Donostiakoan askatasun osoa izan zuen nahi zuena egiteko”, azpimarratu du Egañak.

JESUSEN BIHOTZA: FRANKISMO LAUSOTUA

Euskal Herriko bi hiriburuen bihotzean dauden irudi erraldoiok jende anitzek egun ez ditu diktadurarekin lotzen. Alvarezek nabarmendu duenez, “nazional-katolizismoaren inposizioaren bi erreferentzia ditugu, baina figura erlijiosoak izanik, hori ‘lausotua’ dago gaur. Hura eraiki zuena eta bere zergatiak aztertzen ez badituzu, ez zara konturatu ere egiten”.

Bilboko Jesusen Bihotza 1927. urtekoa da. Nolanahi ere, istilu sorrarazi zituen: “Errepublika garaian kentzeko agindua eman zuen Udalak eta izugarrizko eztabaida sortu zen. 1933 hasieran batzar batean bozketa egin eta hura kentzearen aldekoek (sozialistak eta errepublikarrak) gehiengoa lortu zuten, orduan desegiteko agindua eman zuten”, azaldu du Egañak. Hala ere, ondoren epaitegietan auzia irabazi zuten irudia mantentzearen aldekoek eta bertan behera geratu zen afera.

Euskal Herriko paisaia anitz eraldatu zituen; gure herriaren historiako zati batean eragin handia izan zuen, baita Espainiakoan ere. Francoren arkitekto kutunena elgoibartarra zen: Pedro Muguruza Otaño. “Erregimenaren arkitektoa zen, erreferentziazkoa”. “Ikurrei garrantzi handia ematen zien frankismoak eta erabateko adostasun politikoa izateaz gain, Muguruzak diktaduraren estilo artistikoarekin bat egiten zuen”, azaldu dute Jesús Gutiérrez eta Iñaki Egaña historialariek, hurrenez hurren. Francisco Franco Fundazioaren webguneak ere argi dio: Pedro Muguruza, arquitecto de cabecera del Caudillo.

Gerra aurretik jada zenbait eraikin ospetsuren egilea dugu elgoibartarra. Besteak beste, ospe handia eman zion Madrilgo Palacio de la Prensa eraiki zuen 1925ean, baita Alfonso XII eta Felipe IV karriketako hainbat etxebizitza garrantzitsu eta Teatro Real ere; Bartzelonako Frantziako Geltokiaren berriztapena, bestalde, bere eskutik egin zen.

1936an gerra leherturik, “Altxamendu Nazionala bultzatu zuen eta Falangera afiliatu zen. Francorekin oso harreman ona zuen”, dio Francoren fundazioaren webguneak. Hala, gerraostean eskuratu zuen benetan Muguruzak boterea, Falangek Arkitektura Zuzendaritza Nagusiko buru jarri baitzuen. Gutiérrezek dioskunez, “Muguruzak bat egin zuen frankisten ideologiarekin. Alde batetik, profesionalki gai zela ikusi zuten, eta bestetik, derrigorrezkoa zuten horrelako jendea bere egitea: pentsa zenbat goi mailako eta mota guztietako intelektual eta profesional hil edo erbesteratu zituzten!”.

Hori gutxi balitz, gerraosteko Espainiaren egoera penagarria zen: azpiegitura gehienak suntsiturik, frontea izandako hiri eta herriak ere txikituta… Asko zegoen egiteko. Honenbestez, elgoibartarrak erregimenaren barnean izan zuen aireratzea izugarria izan zen lehen bi hamarkada odoltsuotan: Gobernuko aholkulari nazional izendatu zuten eta 1943an Espainiako Gorteetako prokuradore ere bai.

FRANKISMOAK GORATU, DEMOKRAZIAK AHAZTU

Horren ibilbide adierazgarria izaki, nola liteke arkitektoa Euskal Herrian batere ezaguna ez izatea egun? “Arraroa da oraintxe arte ez aipatu izana; akaso Elgoibar kanpokoentzat ezezaguna izan delako”, erantzun du Gutiérrez eibartar historialariak. Egañak, berriz, argi du: “Frankismoa olagarro bat bezalakoa izan zen: buruak oso ezagunak dira, beste zenbait eragile, aldiz, erabat ezezagunak. Azkenean, egungo belaunaldiek historiaren interpretazioa egiten dute, baina xehetasunetara heldu gabe: Zuloaga, Iturrino, Sánchez Mazas… Asko dira euren ibilbide politikoa behar bezala ezagutzen ez ditugunak”.

Gehiago argitze aldera, Ahaztuak 1936-1977 memoria historikoaren aldeko elkartera jo dugu, eta Martxelo Alvarez kidea itaundu: “‘Bigarren lerroko’ gizon hauek zokoraturik geratu dira, normalean ardura politiko edo militar argiagoak zituzten pertsonengan erreparatu baitugu. Gero, noski, pertsona batek izen zehatz bat ikertu ahala deskubritzen joaten gara zer-nolako gauzak egin zituen… Muguruzari buruz ez genuen ideia handirik”.

Harrigarria bada ere, Juan Ramon Garai memoria historikoan adituak ere ez zuen Muguruzaren berririk, eta arkitektoaren soslai frankista azaldu bezain laster, Alejandro Goicoechea gerrako Burdinazko Gerrikoaren egilea eta ondoren faxisten aldera pasa zena datorkio burura. “Nahiz eta artista oso onak izan, biek frankisten alde egin zuten eta euren ingurua beraiek hazteko aprobetxatu zuten. Ez dute kale-izenik merezi”, azaldu du tinko.

Memoria historikoarekin konprometiturik diren Alvarezek eta Garaik arkitektoaren berri ez izatea adierazgarria da oso, argi erakusten du iragan ahaztuaren berreskuratzeak oraindik bide luzea duela urratzeko. Batik bat Muguruza Donostia eta Bilboko Jesusen Bihotza irudien egilea dela kontuan harturik: “Bilbokoan eta Donostiakoan askatasun osoa izan zuen nahi zuena egiteko”, azpimarratu du Egañak.

JESUSEN BIHOTZA: FRANKISMO LAUSOTUA

Euskal Herriko bi hiriburuen bihotzean dauden irudi erraldoiok jende anitzek egun ez ditu diktadurarekin lotzen. Alvarezek nabarmendu duenez, “nazional-katolizismoaren inposizioaren bi erreferentzia ditugu, baina figura erlijiosoak izanik, hori ‘lausotua’ dago gaur. Hura eraiki zuena eta bere zergatiak aztertzen ez badituzu, ez zara konturatu ere egiten”.

Bilboko Jesusen Bihotza 1927. urtekoa da. Nolanahi ere, istilu sorrarazi zituen: “Errepublika garaian kentzeko agindua eman zuen Udalak eta izugarrizko eztabaida sortu zen. 1933 hasieran batzar batean bozketa egin eta hura kentzearen aldekoek (sozialistak eta errepublikarrak) gehiengoa lortu zuten, orduan desegiteko agindua eman zuten”, azaldu du Egañak. Hala ere, ondoren epaitegietan auzia irabazi zuten irudia mantentzearen aldekoek eta bertan behera geratu zen afera.
izateaz gain, Muguruzak diktaduraren estilo artistikoarekin bat egiten zuen”, azaldu dute Jesús Gutiérrez eta Iñaki Egaña historialariek, hurrenez hurren. Francisco Franco Fundazioaren webguneak ere argi dio: Pedro Muguruza, arquitecto de cabecera del Caudillo.

Gerra aurretik jada zenbait eraikin ospetsuren egilea dugu elgoibartarra. Besteak beste, ospe handia eman zion Madrilgo Palacio de la Prensa eraiki zuen 1925ean, baita Alfonso XII eta Felipe IV karriketako hainbat etxebizitza garrantzitsu eta Teatro Real ere; Bartzelonako Frantziako Geltokiaren berriztapena, bestalde, bere eskutik egin zen.

1936an gerra leherturik, “Altxamendu Nazionala bultzatu zuen eta Falangera afiliatu zen. Francorekin oso harreman ona zuen”, dio Francoren fundazioaren webguneak. Hala, gerraostean eskuratu zuen benetan Muguruzak boterea, Falangek Arkitektura Zuzendaritza Nagusiko buru jarri baitzuen. Gutiérrezek dioskunez, “Muguruzak bat egin zuen frankisten ideologiarekin. Alde batetik, profesionalki gai zela ikusi zuten, eta bestetik, derrigorrezkoa zuten horrelako jendea bere egitea: pentsa zenbat goi mailako eta mota guztietako intelektual eta profesional hil edo erbesteratu zituzten!”.

Hori gutxi balitz, gerraosteko Espainiaren egoera penagarria zen: azpiegitura gehienak suntsiturik, frontea izandako hiri eta herriak ere txikituta… Asko zegoen egiteko. Honenbestez, elgoibartarrak erregimenaren barnean izan zuen aireratzea izugarria izan zen lehen bi hamarkada odoltsuotan: Gobernuko aholkulari nazional izendatu zuten eta 1943an Espainiako Gorteetako prokuradore ere bai.

FRANKISMOAK GORATU, DEMOKRAZIAK AHAZTU

Horren ibilbide adierazgarria izaki, nola liteke arkitektoa Euskal Herrian batere ezaguna ez izatea egun? “Arraroa da oraintxe arte ez aipatu izana; akaso Elgoibar kanpokoentzat ezezaguna izan delako”, erantzun du Gutiérrez eibartar historialariak. Egañak, berriz, argi du: “Frankismoa olagarro bat bezalakoa izan zen: buruak oso ezagunak dira, beste zenbait eragile, aldiz, erabat ezezagunak. Azkenean, egungo belaunaldiek historiaren interpretazioa egiten dute, baina xehetasunetara heldu gabe: Zuloaga, Iturrino, Sánchez Mazas… Asko dira euren ibilbide politikoa behar bezala ezagutzen ez ditugunak”.

Gehiago argitze aldera, Ahaztuak 1936-1977 memoria historikoaren aldeko elkartera jo dugu, eta Martxelo Alvarez kidea itaundu: “‘Bigarren lerroko’ gizon hauek zokoraturik geratu dira, normalean ardura politiko edo militar argiagoak zituzten pertsonengan erreparatu baitugu. Gero, noski, pertsona batek izen zehatz bat ikertu ahala deskubritzen joaten gara zer-nolako gauzak egin zituen… Muguruzari buruz ez genuen ideia handirik”.

Harrigarria bada ere, Juan Ramon Garai memoria historikoan adituak ere ez zuen Muguruzaren berririk, eta arkitektoaren soslai frankista azaldu bezain laster, Alejandro Goicoechea gerrako Burdinazko Gerrikoaren egilea eta ondoren faxisten aldera pasa zena datorkio burura. “Nahiz eta artista oso onak izan, biek frankisten alde egin zuten eta euren ingurua beraiek hazteko aprobetxatu zuten. Ez dute kale-izenik merezi”, azaldu du tinko.

Memoria historikoarekin konprometiturik diren Alvarezek eta Garaik arkitektoaren berri ez izatea adierazgarria da oso, argi erakusten du iragan ahaztuaren berreskuratzeak oraindik bide luzea duela urratzeko. Batik bat Muguruza Donostia eta Bilboko Jesusen Bihotza irudien egilea dela kontuan harturik: “Bilbokoan eta Donostiakoan askatasun osoa izan zuen nahi zuena egiteko”, azpimarratu du Egañak.

JESUSEN BIHOTZA: FRANKISMO LAUSOTUA

Euskal Herriko bi hiriburuen bihotzean dauden irudi erraldoiok jende anitzek egun ez ditu diktadurarekin lotzen. Alvarezek nabarmendu duenez, “nazional-katolizismoaren inposizioaren bi erreferentzia ditugu, baina figura erlijiosoak izanik, hori ‘lausotua’ dago gaur. Hura eraiki zuena eta bere zergatiak aztertzen ez badituzu, ez zara konturatu ere egiten”.

Bilboko Jesusen Bihotza 1927. urtekoa da. Nolanahi ere, istilu sorrarazi zituen: “Errepublika garaian kentzeko agindua eman zuen Udalak eta izugarrizko eztabaida sortu zen. 1933 hasieran batzar batean bozketa egin eta hura kentzearen aldekoek (sozialistak eta errepublikarrak) gehiengoa lortu zuten, orduan desegiteko agindua eman zuten”, azaldu du Egañak. Hala ere, ondoren epaitegietan auzia irabazi zuten irudia mantentzearen aldekoek eta bertan behera geratu zen afera.

Donostiakoa, ordea, beranduxeagokoa da: “Errepublika garaian herritarren dirua batzeko kanpaina erraldoia antolatu zuten, baina azkenean proiektuari uko egin zion Udalak”, azpimarratu du donostiar historialariak. Frankisten estatu kolpearen ondoren, proiektua berreskuratu eta aurrera atera zuten 1950ean. Demokraziaren lehen legealdian eztabaida berriz piztu zen hirian, baina hura ere bertan behera gelditu zen.

Gauzak hala, zer egin beharko litzateke bi irudiokin? Egañaren iritziz Donostiakoa “ikur frankista garbia” da, “hiriko eta Madrilgo gobernuen babesa izan zuen; erregimenaren askatasun eta laguntza osoa, diktaduran ezin baitzen ahoa ireki ere egin”.

Aldiz, frankismoaren ikurtzat ez dela jo behar dio Javier María Sada kronista donostiarrak: “Proiektua lehenagokoa da, eta ideologia nazional-katolikoarena bada ere, ezabatu behar badugu, frankismoan inauguratutako eta euren politikaren arabera egindako hainbat ospitale, institutu eta eskola ere eraitsi beharko genituzke. Dena edo deus ez”. Sadak gaineratu duenez, uneotan jada ez da “erlijio-sinboloa, hiriko totem estetikoa” baizik.

“Hamaika hilabetez ikusten egon nintzen Donostiakoa Martuteneko espetxetik”, dio Garaik, 1969an ETAko kide izan zen garaiak gogoan. “Ni orduan kentzearen alde nengoen; orain ez dut iritzirik. Hori baino gauza garrantzizkoagorik bada egiteko gaur egun: frankisten kale-izendegiak eta Valle de los Caídos, esaterako”. Alvarezek honakoa gehitu dio hitzoi: “Pedagogia egin beharko litzateke jendeak jakin dezan zergatik egin zuten hura, baina beste maila batean daude Valle de los Caidosekin alderatuz gero, nahiz eta arkitekto berak eginak diren”.

ELGOIBARKO UDALAK, KALEA MANTENDUKO DU

Pedro Muguruza Elgoibarko adopzio-seme izendatu zuten 1943an, eta seme kutun 1946ko abuztuaren 8an. Hori gutxi balitz, herriko kale batek bere izena ere badarama. Alfredo Etxeberria alkatearen hitzetan, “seme kutunaren kontuan ez gara sartu azterketa sakon batean; ez dugu planteatu; egin beharreko lana da, baina ez da premiazkoa”. Argiarekin egon eta denbora gutxira, Elgoibarko Udalak iragarri du eraikinetako frankismoko plakak kenduko dituela eta Muguruzaren izendapena bertan behera utzi behar den aztertzeko mozioa aurkeztuko duela. Aldiz, kale-izena bere horretan mantenduko du.

Elgoibar 1936 memoria historikoaren aldeko elkarteko Hodei Otegi kideak gogor salatu du afera: “Orain urte batzuk alkateari zuzenean eskatu genion kale-izena kentzeko, baina erantzun borobilik ez zuen eman, ez zela kontu horretan sartuk”. Etxeberriak argi du ordea: “Kalearen izena aldatzeko asmorik ez dugu: bere garaiko arkitekto bat izan zen, garrantzia izan zuen, zibila zen eta ez militarra. Gainera, kargu publikodun politiko edo enpresari ospetsuen kasuan, kale-izena aldatzea gomendatzen du Eusko Jaurlaritzak, baina tokian tokiko korporazioek izena manten dezakete. Ez da derrigorrez bete beharrekoa, udal bakoitzak erabaki behar du bere kale-izendegia”.

Adibide gisa, Elgoibarko Nafarroa Plaza jarri du alkateak, jatorriko izena berreskuratu baitute: Kalebarreneko Plaza. “1936ko irailean Navarra batailoia sartu zelako, militarrak zirelako aldatu dugu. Oso nabarmena zen; beste garrantzi bat du. Pedro Muguruza kaleari, ordea, beste irakurketa bat eman behar zaiola iruditzen zait”.

Horrez gain, Elgoibarko udal buruak honako galdera luzatu du: “Dena ez da zuri edo beltz. Pedro Muguruza kalean bizi direnei izena aldatu edo ez galdetuz gero, ea zer esaten duten. Kaleari izena aldatu arren, jendeak beti deituko lioke Pedro Muguruza. Gainera, gauza batzuk egunera daitezke, irakurketa aldatu, beste esanahi bat eman. Bere historia ere baloratu behar da. Adibidez, Morkaiko mendi gailurrean den gurutze erraldoiaren zergatia eta betidanik Morkaiko Mendi Elkarteko armarrian agertu dena”. Ez aldatu izanaren beste gakoetako bat, akaso, Otegik eman digu: “Kontua da herriko testigantzek ez dutela gaizki hitz egiten Muguruzaz, eta kasuren bat ere topatu dugu bere senitartekoa kartzelatik atera zuena eta abar. Beno, betiko joko bikoitz hori: espetxeratu lehenik eta gero kaleratu”.
Hamaika kaletan diktadurako plakak badirautela ere gogorarazi du Elgoibar 1936 elkarteak eta 2008an gutuna bidali ziotela Udalari, Memoria Historikoaren Legearen arabera ikurrak ken zitzan. “Eusko Jaurlaritzak irizpideak bidali berri dizkigu –zioen Etxeberria alkateak, Udalak plakak kentzea erabaki aurretik–, eta auzotarrei euren eraikuntzan zer plaka mota dagoen adieraztea eta kentzea gomendatzea da gure ideia. Gero, beraiek erabaki beharko duten kendu ala ez. Elgoibarren pixkanaka kentzen ari gara, zorionez ez baitira plaka handiak”.

HONDARRIBIAN, ADOPZIO-SEME

Baina Muguruzak ez du soilik kalea bere herrian, Madrilen ere badu. Hondarribian berriz, adopzio-semetzat dute, hainbat eraikin egin zituelako. Bertako Udaleko Lupe Olaskoaga zinegotziak dio arkitektoa “oso ezaguna” dela herrian: “Gauza asko egin ditu”. Frankismoan izan zuen garrantziaz, hala esan digu: “Ez dut ideiarik horretaz. Ezin dut ezer esan, ez dakit eta”. Segidan, Udaleko beste pertsonaren batekin hitz egin behar dugun ere galdetu diogu: “Ez digute ezer aipatu horretaz, beraz, pentsatzen dut beste norbaiti deituta ere, berdina esango dizula”. Gaia jorratuko duten itaundurik, honatx erantzuna: “Komentatuko dugu, baina besterik ez”.

Honenbestez, zer egin Pedro Muguruzaren gisako pertsonaiekin? Egañak argi du diktadura garaiko pertsonaien inguruan “eztabaida sakondu” beharko litzatekeela. Izan ere, “euren lana bere osotasunean kontuan hartu beharko litzateke, testuinguruan kokatu; gehienetan bere alde politikoa lausotzen baita. Frankismoan aukera izan zutelako egin zituzten lan horiek, gainontzeko artista gehienek izan ez zutena, erbestean zeudelako. Batzuk, behartuta, baina, beste batzuk borondate osoz, sistema totalitarioaren adar bat osatu zuten. Askoz zintzoago jokatu beharko genuke gaiarekin”.

Alvarez, berriz, harago doa: “Egiten ari zaren ikerketa honekin eta antzekoekin jakin ohi dugu memoria historikoaren aldeko elkarteok ere ezkutuan egondako pertsona horiei buruz. Hainbat udaletan sinbolo eta izendegi frankistak ezabatzeko proposamenak aurkeztuko ditugu laster, eta orain, Muguruzari buruz hori jakinda, bere figura ere aztertu eta aurkeztuko dugu Elgoibarren”.

VALLE DE LOS CAÍDOS

Pedro Muguruzak ez zuen soilik arkitektura zibilean parte hartu, frankismoaren eraikin handi eta sinbolikoena ere osatu zuen: El Valle de los Caídos. “Bere gain hartu zuen eraikuntzaren ardura eta egilea ere izan zen” dio Jesús Gutiérrez historialariak. “Francoren proiektu pertsonala zenez, diktadurako hainbat eragile eta artistek hartu zuten parte; Muguruzarena gurutzea da”, zehaztu du Iñaki Egaña historialariak.

Gerraosteko Euskal Herria eta Espainia suntsiturik zeuden eta berreraikitzeko agindua eman zioten Muguruzari. Hala, Irun, Hondarribia, Zarautz eta Elgoibarren eraikin zibil asko egin zituen. “Erronka garrantzitsua zen, baina kanpora begira, Valle de los Caídos zen inportanteena”, azpimarratu du Gutiérrezek. Izan ere, jende askok ez daki Franco eta Primo de Rivera faxistez gain milaka errepublikar lurperaturik dauden mausoleo horren egilea denik. “Euren bakea sinbolizatzen zuen, eta garaile eta galtzaileak zeuden lurperatuta”, gogoratu du Gutiérrezek.

Nolanahi den, memoria historikoaren inguruan iritzia bakarra da: “Orain frankisten monumentua da, beraz, Primo de Rivera eta Franco hortik kendu behar dira”, dio Juan Ramon Garai idazleak. Bat dator Martxelo Alvarez Ahaztuak 1936-1977ko elkarteko kidea: “Guk betidanik defendatu dugu; lehenik, Franco eta Primo de Riveraren gorpuzkinak atera beharko lirateke, bigarrenik, ahal dela bertan metaturik diren milaka errepublikarren gorpuzkinen identitatea jakin behar dugu, senitartekoek gorpuzkinekin zer egin erabakitzeko. Hirugarrenik, erregimen frankista zer izan zen salatzeko zentro bilakatu dezatela, memoria demokratikoa defendatuz. Eta azkenik, sinbologia eta pedagogia aldetik garrantzitsua da haran horretako gurutze erraldoia eraistea”.

Azkenean, frankismoaren monumenturik sinbolikoena ezin izan zuen amaiturik ikusi Muguruzak: 1959an inauguratu zuten, baina elgoibartarra jadanik hilik zen; pixkanaka areagotzen zihoakion paralisi batek eraman zuen 1952. urtean.

(Aitor Azurki. “Argia”. 2014 / 3 / 30)

 

miércoles, marzo 26, 2014

PARIS MATCH, 1976: SUÁREZ, FALANGEA ETA EUSKARA (Ignacio Aiestaran Uriz / Argia)


Espainian 1976ko uztailean boterea hartu bezain fite, uda hartan Adolfo Suárez presidenteak elkarrizketa egiteko aukera eman zion Philippe Ganier-Raymond kazetariari. Bere hitzak Paris Match astekarian karrikaratu ziren, 1976ko abuztuaren 28an, 1.422. zenbakian. Ideia franko irakur ditzakegu, garaiko pentsaera uler dezagun. Kasu baterako, presidente espainolak adierazi zuen boterea maite zuela (“Le pouvoir? Cela m’enchante”).

Erreportajearen hasieran hurrengo solasa dugu, Mugimenduaz (“Movimiento”, jatorrizko testuan), Opus Dei eta Falangeaz:

P. G-R.: – Zu nolabait Opus Dei eta Mugimenduaren semea zara. Mugimendua Falangea bezalakoa da…

A. S.: – Eta Falangea naziak bezalakoa da. Badakit…

P. G-R.: – Zer da Mugimendua?

A. S.: – Ez didazu sinetsiko. Mugimendua, niretzat, esentzialki erakunde soziala izan zen beti. Han ideiak trukatzen ziren, gazteen zirkuluak zeuden, oso libreak, eta bertzerik ez.

Geroago, euskaraz eta katalanez egin zuten berba hizketaldi hartan:

P. G-R.: – Batxilergoa euskaraz eta katalanez hasiko da?

A. S.: – Zure galdera –barka iezadazu– ergela da. Aurki iezazkidazu lehenik kimika nuklearra euskaraz, katalanez irakasteko gai diren irakasleak. Izan gaitezen serioak.

Halako ideologia eta aurreiritziak direla bide, Espainiako erresuman demokrazia deituriko gezurkeria zabaldu zuten, Trantsizioaren Kulturak bultzatu eta babestu duena. Orain, mesedez, restons sérieux.

martes, marzo 25, 2014

NO SÓLO SUÁREZ...

Foto: NO SÓLO SUÁREZ...

EL DE GAFAS DE AL LADO DE SUÁREZ ES MARTÍN VILLA, OTRO "DEMÓCRATA DE TODA LA VIDA" QUE DIRIGIÓ LA QUEMA DE NUMEROSOS ARCHIVOS DE LA REPRESIÓN FASCISTA (DESTRUCCIÓN DE PRUEBAS) TRAS LA MUERTE DEL DICTADOR, QUE FUÉ MINISTRO DEL INTERIOR EN LOS PRIMEROS AÑOS DE LA "TRANSICIÓN" CUANDO MÁS MUERTOS HUBO EN MANIFESTACIONES Y POR OBRA DE LOS QUE DE DÍA IBAN UNIFORMADOS Y DE NOCHE INCONTROLADOS; AQUÉL QUE DIJO AQUELLO DE "LO NUESTRO SON ERRORES, LO DE ELLOS SON CRÍMENES", AQUEL QUE UNA VEZ DIJO "VAMOS DOS A UNO" Y EL PUEBLO LE RESPONDIO "VILLA CABRÓN, CONTIGO DOS A DOS"... QUE VAYAN TOMANDO NOTA PARA HACERLE EL PANEGÍRICO AQUELLXS QUE TAMBIEN PIENSEN LLORARLE.
EL DE GAFAS DE AL LADO DE SUÁREZ ES MARTÍN VILLA, OTRO "DEMÓCRATA DE TODA LA VIDA" QUE DIRIGIÓ LA QUEMA DE NUMEROSOS ARCHIVOS DE LA REPRESIÓN FASCISTA (DESTRUCCIÓN DE PRUEBAS) TRAS LA MUERTE DEL DICTADOR, QUE FUÉ MINISTRO DEL INTERIOR EN LOS PRIMEROS AÑOS DE LA "TRANSICIÓN" CUANDO MÁS MUERTOS HUBO EN MANIFESTACIONES Y POR OBRA DE LOS QUE DE DÍA IBAN UNIFORMADOS Y DE NOCHE INCONTROLADOS; AQUÉL QUE DIJO AQUELLO DE "LO NUESTRO SON ERRORES, LO DE ELLOS SON CRÍMENES", AQUEL QUE UNA VEZ DIJO "VAMOS DOS A UNO" Y EL PUEBLO LE RESPONDIO "VILLA CABRÓN, CONTIGO DOS A DOS"... QUE VAYAN TOMANDO NOTA PARA HACERLE EL PANEGÍRICO AQUELLXS QUE TAMBIEN PIENSEN LLORARLE.

"LA MEMORIA". FUÉ UN 24 DE MARZO...



http://www.info7.com/wp-content/uploads/2014/03/20140325_37185.mp3

Hay fechas escritas a sangre y lagrimas en la Memoria de los pueblos del mundo. Una de ellas es el 24 de Marzo, tal día como ayer. En esa fecha aunque separados por algunos años el pueblo argentino y el pueblo salvadoreño vivirían unos de los momentos más trágicos de su historia contemporánea: el primero el golpe militar del 24 de Marzo de 1976 que desataría un terrible genocidio con más de 30.000 desaparecidos; el segundo el asesinato del arzobispo de San Salvador Monseñor Oscar Arnulfo Romero ocurrido el 24 de Marzo de 1980, hecho con el que se abriría la etapa más dura de la guerra salvadoreña.

En el nuevo programa de "La Memoria" que se emitió ayer a través de las ondas de Info7 Irratia repasamos estos y otros hechos de esa Memoria Histórica Democrática y Antifascista que es el eje de nuestro programa, todos ellos condimentados con sabrosos temas musicales buscados especialmente para vosotr@s.

LA MEMORIA

SUÁREZ EL DEMÓCRATA...


Foto: SUÁREZ EL DEMÓCRATA...

EN MANOS DE TODOS ESTOS FASCISTAS QUE APARECEN EN LA FOTO -CAMISAS NEGRAS, YUGOS Y FLECHAS, GAFAS OSCURAS, ESTÉTICA DE LA "DIALÉCTICA DE LOS PUÑOS Y LAS PISTOLAS- ESTUVIERON LOS DESTINOS DE MILES Y MILES DE CIUDADANOS DEL ESTADO ESPAÑOL DURANTE DÉCADAS.

ESTOS Y OTROS DECIDIERON ALZARSE EN ARMAS CONTRA LA VOLUNTAD POPULAR Y LA LEGITIMIDAD DEMOCRÁTICA, DECIDIERON A QUIEN ENCARCELAR, A QUIEN ASESINAR EN UN PAREDÓN O UNA CUNETA. DECIDIERON HACER TODO LO QUE FUERA NECESARIO PARA ASEGURAR EL SOMETIMIENTO BAJO SUS BOTAS Y SUS LEYES FASCISTAS DE MILLONES DE CIUDADANOS DEL ESTADO ESPAÑOL. DECIDIERON HACER LO POSIBLE PARA MANDAR Y CONSERVAR SUS PRIVILEGIOS DURANTE TANTO TIEMPO COMO LES FUERA POSIBLE. DECIDIERON HACERLO CON FRANCO COMO CABEZA VISIBLE Y CUANDO FRANCO FALLECIÓ DECIDIERON SEGUIR HACIENDOLO DE OTRO MODO, CON OTRO A LA CABEZA.

ESE OTRO FUE ADOLFO SUÁREZ... ¿POR QUÉ TANTA PENA?

EN MANOS DE TODOS ESTOS FASCISTAS QUE APARECEN EN LA FOTO -CAMISAS NEGRAS, YUGOS Y FLECHAS, GAFAS OSCURAS, ESTÉTICA DE LA "DIALÉCTICA DE LOS PUÑOS Y LAS PISTOLAS- ESTUVIERON LOS DESTINOS DE MILES Y MILES DE CIUDADANOS DEL ESTADO ESPAÑOL DURANTE DÉCADAS.


ESTOS Y OTROS DECIDIERON ALZARSE EN ARMAS CONTRA LA VOLUNTAD POPULAR Y LA LEGITIMIDAD DEMOCRÁTICA, DECIDIERON A QUIEN ENCARCELAR, A QUIEN ASESINAR EN UN PAREDÓN O UNA CUNETA. DECIDIERON HACER TODO LO QUE FUERA NECESARIO PARA ASEGURAR EL SOMETIMIENTO BAJO SUS BOTAS Y SUS LEYES FASCISTAS DE MILLONES DE CIUDADANOS DEL ESTADO ESPAÑOL. DECIDIERON HACER LO POSIBLE PARA MANDAR Y CONSERVAR SUS PRIVILEGIOS DURANTE TANTO TIEMPO COMO LES FUERA POSIBLE. DECIDIERON HACERLO CON FRANCO COMO CABEZA VISIBLE Y CUANDO FRANCO FALLECIÓ DECIDIERON SEGUIR HACIENDOLO DE OTRO MODO, CON OTRO A LA CABEZA.


ESE OTRO FUE ADOLFO SUÁREZ... ¿POR QUÉ TANTA PENA?

lunes, marzo 24, 2014

SUAREZ NO SIRVIÓ AL PUEBLO, SINO AL "MOVIMIENTO" (Y A LOS INTERESES DE LOS QUE LO FORMARON, LO CONFORMARON, LO MANTUVIERON... Y LO ADAPTARON PARA SEGUIR MANDANDO)

Foto: Desde la historiografía oficial se suele evitar explicar un fenómeno curioso que ocurrió durante la aclamada transición: cómo simultáneamente multitud de franquistas que colaboraron durante décadas con la dictadura pasaron a tener sensibilidades democráticas casi de la noche a la mañana: Suárez, Martín Villa, el rey, Fraga, Gutierrez Mellado... Algunos como Fraga llegaron a ser ministros y a firmar sentencia de muerte otros como Gutierrez Mellado ya en la guerra civil dirigían la quinta columna en el cercado Madrid republicano.

Uno tiene que leer otras cosas para encontrar alguna explicación de este raro fenómeno. Tienes que leer otras cosas para conocer la importancia que tuvieron la gran respuesta popular que hubo en la calle o el vuelo de Carrero en el desmoronamiento del régimen. Y ante el peligro de que hubiese una ruptura de verdad con el franquismo, los-demócratas-de-toda-la-vida, los que llevaban durante décadas matándonos y torturándonos, los Suarez, los Fraga decidieron tutelar una transición. Una transición donde si aceptabamos lo inaceptable nos perdonaban y nos dejaban presentarnos a las elecciones. Eso es lo más grotesco. Que encima han sido ellos los que nos han perdonado y nosotr@s los que les tenemos que darles las gracias.

Si a pesar de todo la transición tuvo algo positivo, que lo tuvo, no se lo debemos a Suárez ni al Rey si no a tod@s los luchador@s antifascistas, incluidos los más de un centenar (según el periodista Alfredo Grimaldos) que murieron en la calle durante la transición por las balas de la policía o de los grupos de extrema derecha siempre respaldados por los aparatos del estado. Ell@s se merecen hoy un minuto de silencio. Suárez nuestra memoria democrática y antifascista te perseguirá siempre. Púdrete estés donde estés.

Foto: Suárez jura en presencia de Franco y de Herrero Tejedor su cargo como secretario general del Movimiento (EFE)


Desde la historiografía oficial se suele evitar explicar un fenómeno curioso que ocurrió durante la aclamada transición: cómo simultáneamente multitud de franquistas que colaboraron durante décadas con la dictadura pasaron a tener sensibilidades democráticas casi de la noche a la mañana: Suárez, Martín Villa, el rey, Fraga, Gutierrez Mellado... Algunos como Fraga llegaron a ser ministros y a firmar sentencia de muerte otros como Gutierrez Mellado ya en la guerra civil dirigían la quinta columna en el cercado Madrid republicano.


Uno tiene que leer otras cosas para encontrar alguna explicación de este raro fenómeno. Tienes que leer otras cosas para conocer la importancia que tuvieron la gran respuesta popular que hubo en la calle o el vuelo de Carrero en el desmoronamiento del régimen. Y ante el peligro de que hubiese una ruptura de verdad con el franquismo, los-demócratas-de-toda-la-vida, los que llevaban durante décadas matándonos y torturándonos, los Suarez, los Fraga decidieron tutelar una transición. Una transición donde si aceptabamos lo inaceptable nos perdonaban y nos dejaban presentarnos a las elecciones. Eso es lo más grotesco. Que encima han sido ellos los que nos han perdonado y nosotr@s los que les tenemos que darles las gracias.


Si a pesar de todo la transición tuvo algo positivo, que lo tuvo, no se lo debemos a Suárez ni al Rey si no a tod@s los luchador@s antifascistas, incluidos los más de un centenar (según el periodista Alfredo Grimaldos) que murieron en la calle durante la transición por las balas de la policía o de los grupos de extrema derecha siempre respaldados por los aparatos del estado. Ell@s se merecen hoy un minuto de silencio. Suárez nuestra memoria democrática y antifascista te perseguirá siempre. Púdrete estés donde estés.



Foto: Suárez jura en presencia de Franco y de Herrero Tejedor su cargo como secretario general del Movimiento (EFE)

38 AÑOS DEL GOLPE MILITAR GENOCIDA EN ARGENTINA... ¡¡NI OLVIDO NI PERDÓN!!

38 AÑOS DEL GOLPE MILITAR EN ARGENTINA: ¡¡LA SANGRE DERRAMADA NO SERÁ OLVIDADA!!


miércoles, marzo 19, 2014

"BERTSOS" DE SATURRARÁN (Traducción libre)






Era el año 1938
la Guerra Civil continuaba
y eramos cientos de presas
con el dolor de la derrota.
Nos metieron presas
en al agujero de Saturrarán
con hambre y castigos,
con una disciplina cruel
y sin esperanza! Para siempre!

Donde estan? En que agujero?
Ciento ochenta compañeras muertas
Emelina, Agapita,
Aurora y Bienvenida...
y todas las que se fueron para siempre (bis)

Miles de mujeres
miles de sufrimientos,
a los niños hambrientos
y con necesidad de la leche de sus madres
les llegaba la muerte
mientras la comida que era para ellos
era vendida en el estraperlo
por las que llevaban hábitos blancos
bordados de maldad...
La caridad se habia olvidado!! Que pecado!!

Donde estan? En que agujero?
Ciento ochenta compañeras muertas
Emelina, Agapita,
Aurora y Bienvenida...
y todas las que se fueron para siempre (bis)

Adios compañeras,
adios hijita,
sometida bajo esta maldad
con mis pocas fuerzas perdidas
la muerte me lleva
y me han cerrado la puerta
del camino de la libertad...
Jamás podré perdonaros
el daño que habeis hecho
malditos fascistas!! Habeis traido la guerra!!

Donde estan? En que agujero?
Ciento ochenta compañeras muertas
Emelina, Agapita,
Aurora y Bienvenida...
y todas las que se fueron para siempre (bis)

Arantza Ugarte (Mutriku)
 

martes, marzo 18, 2014

SATURRARANGO BERTSOAK




Mila bederatziehun
hogeita hamazortzi
Gerra Zibila aurrera
presoak ehundaka gera
etsipena nabari

Saturrarango zuloan
sartu gintuzte preso
gosea eta zigorra
disziplinaren gogorra
espertantza akabo! Betirako!

Non dira? Zein zulotan?
Ehun da laurogei hilhotzak
Emelina, Agapita,
Aurora ta Bienvenida
betirako joan zirenak (bis)

Milaka emakuke mila
sufrikario
umea goseak eta
bularrak esnea falta
herio datorkio
umeentzako jana
estraperloan saldu
soineko zuriz jantzita
gaiztakeriaz josita
karitatea ahaztu! ze pekatu!

Non dira? Zein zulotan?
Ehun da laurogei hilhotzak
Emelina, Agapita,
Aurora ta Bienvenida
betirako joan zirenak (bis)

Agur adiskideak
agur alabatxoa
gaitzak menpean hartuta
indar apurra galduta
heriok banarama
askatasun bidea
itxi duen atea
faxista madarikatu
ezin dizuet barkatu
egindako kaltea! Gerratea!

Non dira? Zein zulotan?
Ehun da laurogei hilhotzak
Emelina, Agapita,
Aurora ta Bienvenida
betirako joan zirenak (bis)

Arantza Ugarte (Mutriku 2008-06-01)


lunes, marzo 17, 2014

"EZIN AHAZTU EGUNA" BALMASEDAN: MEMORIA GARA...

 


Atzo Balmasedan "Ezin Ahaztu Eguna" ekimena antolatu genuen, Balmasedako "Herriko Taberna" eta hango lagunen konplizitatearekin.

Indabak goxo goxoak, hitzalditxo bat, betiko lagunekin solasaldia... eta bukatzeko "Bide Ertzean" taldeko lagunekin kontzertu akustiko eta oso polita bat. Ubeda anaiak eta "batera" gurekin izan ziren bere aspaldiko diska "Non dira" abestiak bergogoratzeko, berbarneratzeko, eta kanta hoiekin batera sentitetzeko berriro memoria garela, "haien bihotezen taupadak" garela...


Mila esker "Bide Ertzean", mila esker "Potxu" eta Balmasedako lagunak...


viernes, marzo 14, 2014

"IKUR FRANKISTAK KENTZEAREN MOTIBOA AZALTZEA DA GAKOA". Martxelo Alvarez, Ahaztuak 1936-1977 elkarteko kidea

Foto: "IKUR FRANKISTAK  KENTZEAREN MOTIBOA AZALTZEA DA GAKOA"

(Bizkaiko Hitza / 2014(e)ko Martxoak 14)

Ahaztuak 1936-1977 elkarteko kidea da Martxelo Alvarez (La Foz, Espainia, 1962). 2005ean sortu zen elkarte hori, eta memoria historikoa justiziaren eta demokraziaren ikuspegitik lantzen dihardute ordutik. "Larritzat" jo du alkate frankisten irudiekin hartutako jarrera.

Zein iritzi duzue Bilbon frankisten erretratuak mantentzeari buruz?

Ahaztuak kolektiboa margo horiek mantentzearen aurka dago. Iruditzen zaigu korridoretik beste gela batera mugitzea arazoa saihestea dela. Yolanda Barcina Iruñeko alkateak bere garaian Rodezno kondearen plazarekin egin zuen gauza bera egiten ari da Iñaki Azkuna. Frankismo garaiko lehen Justizia ministroa izan zen Rodezno. Eta 60.000 heriotza zigor baino gehiago sinatu zituen. Herritarrek plazaren izena aldatzeko eskatu zioten Barcinari. Baina ez zuen aldatu; esangura irauli zuen. Adierazi zuen oroimena Rodezno pertsonari egin beharrean noblezia tituluari egiten ziola plazak. Hau da, Rodezno konderriari. Azkunak hartu duen jarrera antzekoa da.

Zein aitzakia erabiltzen da horrelako ikurrak mantentzeko?

Askok esaten dute herritarrei erakusteko mantentzen direla. Baina hori tranpa egitea dela iruditzen zaigu. Helburua transmisioa bada, ez dituzte jartzen datozen belaunaldi eta herritarrei historiaren transmisio hori egiteko bitartekoak. Hezkuntzan, adibidez, gai hauek ez daude curriculumean txertatuta. Gaur egun, ez dago izendegi zein irudi frankistak azaltzeko tresnarik. Eta instituzioek ez dute proposamenik egin. Oro har, ez dago horretarako borondaterik. Ez Azkunaren partetik, ez beste politikarien aldetik. Historiaren parte izatearen justifikazioa borondate falta hori mozorrotzeko erabiltzen dute.

Eusko Jaurlaritzak badu ikur frankisten inguruko txostena; zer iritzi duzue horren inguruan?

Hamaika lan eta eskari dago ikur frankisten inguruan. Azken urteetan asko landu den gaia da. Oroimen Historikoaren Legea ere behin eta berriz aipatzen dute politikariek, baina, gero, ez dute betetzen. Instituzioek duten zigorgabetasun hori oso larri da.

"Historia errespetatu egin behar da, molestatu arren". Iñaki Azkunak esandako hitzak dira. Zer erantzungo zenioke horri?

Lehen esan bezala, hori tranpa egitea da. Arazoaren funtsa beste bat litzateke: demokraziaren parametroetan, ikur frankistak mantentzearen eragina. Eta hori ez da soilik ikur frankisten edota kale izenen gatazka. Gaur egun dagoen arautegi osoa da moldatu behar dena. Frankismoaren biktimak ere bigarren mailako biktimatzat hartzen dira gaur egun. Asteartean, adibidez, GALek hildakoei biktimaren kategoria ukatzeko eskaera egin zuen Espainiako Gobernuak. Biktimaren izaera bera baldintza ideologiko zehatz batzuen menpe dago.

Historiaren eta memoriaren kontaketa interesatua, beraz?

Gizarte demokratikoa eraiki nahi badugu, demokraziaren elementuak indartu behar dira. Eta erregimen frankista batekin zerikusia duten elementuak edo pertsonak goratzeak ez du askatasunarekin eta balio demokratikoekin zer ikusirik. Guri, adibidez, autoak ireki nahi izan zizkigun Auzitegi Nazionalak Txiki eta Otaegik frankismoaren aurka egin zuten borroka goratzeagatik. Erregimen frankistaren aurkako borroka kriminalizatuta dago, baina frankistak goratzen dituzten sinboloak hor mantentzea, ez. Hori, ulertezina da.

Herri askotan daude ikur frankistak?

Hainbat tokitan mantentzen dira oraindik ere: Plentzian, Barakaldon, Bilbon... Argi utzi nahi dugu guk ez dugula kargu edota sigla konkretu batzuen aurka egiten. Arduragabekeriak sigla guztiak zeharkatu dituela uste dugu. Argi dago alderdi batzuen eta besteen artean ezberdintasun nabariak daudela. Baina errepikatu nahi dut ez gabiltzala sigla konkretu baten aurka.

Jakitun al dira herritarrak inguruan dauden ikur horien esanahiaz?

Gauza asko azalpenak eman gabe egiten ditugu, pedagogia gabe. Askotan presaz edo derrigortuta kentzen dira ikur zein sinboloak. Baina ikurra bera kentzea baino garrantzitsuagoa da azalpenak ematea: kale horren izenak zer goratzen zuen, irudi horretan agertzen zena nor izan zen eta zer egin zuen... Azalpenak eman eta inbertsioak egin behar dira norabide horretan. Bestela, herritarrok ez dugu horren inguruko kontzientziarik hartzen. Ikurrak kentzeari garrantzia kendu gabe, motiboa azaltzea da gakoa.

Zein izan da Ahaztuak elkarteak horretan egin duen lana?

2005etik urrats asko egin ditugu. Elkarte txikia izan arren, lan handia egiten dugu. Egiten ditugun ekintza guztiak diskurtso aldetik lantzea da gure asmoa. Ikurren kasuan, adibidez, kentzearen motiboan sakontzea, eztabaida sortzeko. Berrogei urte iraun zuen erregimen frankista izan genuen. Baina erregimen horrekin apurtu ez duen beste batekin jarraitzen dugu orain. Eta frankismo garaiko jarrera eta zigorgabetasuna mantentzen dute egungoek.

Ahaztuak 1936-1977 elkarteko kidea da Martxelo Alvarez (La Foz, Espainia, 1962). 2005ean sortu zen elkarte hori, eta memoria historikoa justiziaren eta demokraziaren ikuspegitik lantzen dihardute ordutik. "Larritzat" jo du alkate frankisten irudiekin hartutako jarrera.

Zein iritzi duzue Bilbon frankisten erretratuak mantentzeari buruz?

Ahaztuak kolektiboa margo horiek mantentzearen aurka dago. Iruditzen zaigu korridoretik beste gela batera mugitzea arazoa saihestea dela. Yolanda Barcina Iruñeko alkateak bere garaian Rodezno kondearen plazarekin egin zuen gauza bera egiten ari da Iñaki Azkuna. Frankismo garaiko lehen Justizia ministroa izan zen Rodezno. Eta 60.000 heriotza zigor baino gehiago sinatu zituen. Herritarrek plazaren izena aldatzeko eskatu zioten Barcinari. Baina ez zuen aldatu; esangura irauli zuen. Adierazi zuen oroimena Rodezno pertsonari egin beharrean noblezia tituluari egiten ziola plazak. Hau da, Rodezno konderriari. Azkunak hartu duen jarrera antzekoa da.

Zein aitzakia erabiltzen da horrelako ikurrak mantentzeko?

Askok esaten dute herritarrei erakusteko mantentzen direla. Baina hori tranpa egitea dela iruditzen zaigu. Helburua transmisioa bada, ez dituzte jartzen datozen belaunaldi eta herritarrei historiaren transmisio hori egiteko bitartekoak. Hezkuntzan, adibidez, gai hauek ez daude curriculumean txertatuta. Gaur egun, ez dago izendegi zein irudi frankistak azaltzeko tresnarik. Eta instituzioek ez dute proposamenik egin. Oro har, ez dago horretarako borondaterik. Ez Azkunaren partetik, ez beste politikarien aldetik. Historiaren parte izatearen justifikazioa borondate falta hori mozorrotzeko erabiltzen dute.

Eusko Jaurlaritzak badu ikur frankisten inguruko txostena; zer iritzi duzue horren inguruan?

Hamaika lan eta eskari dago ikur frankisten inguruan. Azken urteetan asko landu den gaia da. Oroimen Historikoaren Legea ere behin eta berriz aipatzen dute politikariek, baina, gero, ez dute betetzen. Instituzioek duten zigorgabetasun hori oso larri da.

"Historia errespetatu egin behar da, molestatu arren". Iñaki Azkunak esandako hitzak dira. Zer erantzungo zenioke horri?

Lehen esan bezala, hori tranpa egitea da. Arazoaren funtsa beste bat litzateke: demokraziaren parametroetan, ikur frankistak mantentzearen eragina. Eta hori ez da soilik ikur frankisten edota kale izenen gatazka. Gaur egun dagoen arautegi osoa da moldatu behar dena. Frankismoaren biktimak ere bigarren mailako biktimatzat hartzen dira gaur egun. Asteartean, adibidez, GALek hildakoei biktimaren kategoria ukatzeko eskaera egin zuen Espainiako Gobernuak. Biktimaren izaera bera baldintza ideologiko zehatz batzuen menpe dago.

Historiaren eta memoriaren kontaketa interesatua, beraz?

Gizarte demokratikoa eraiki nahi badugu, demokraziaren elementuak indartu behar dira. Eta erregimen frankista batekin zerikusia duten elementuak edo pertsonak goratzeak ez du askatasunarekin eta balio demokratikoekin zer ikusirik. Guri, adibidez, autoak ireki nahi izan zizkigun Auzitegi Nazionalak Txiki eta Otaegik frankismoaren aurka egin zuten borroka goratzeagatik. Erregimen frankistaren aurkako borroka kriminalizatuta dago, baina frankistak goratzen dituzten sinboloak hor mantentzea, ez. Hori, ulertezina da.

Herri askotan daude ikur frankistak?

Hainbat tokitan mantentzen dira oraindik ere: Plentzian, Barakaldon, Bilbon... Argi utzi nahi dugu guk ez dugula kargu edota sigla konkretu batzuen aurka egiten. Arduragabekeriak sigla guztiak zeharkatu dituela uste dugu. Argi dago alderdi batzuen eta besteen artean ezberdintasun nabariak daudela. Baina errepikatu nahi dut ez gabiltzala sigla konkretu baten aurka.

Jakitun al dira herritarrak inguruan dauden ikur horien esanahiaz?

Gauza asko azalpenak eman gabe egiten ditugu, pedagogia gabe. Askotan presaz edo derrigortuta kentzen dira ikur zein sinboloak. Baina ikurra bera kentzea baino garrantzitsuagoa da azalpenak ematea: kale horren izenak zer goratzen zuen, irudi horretan agertzen zena nor izan zen eta zer egin zuen... Azalpenak eman eta inbertsioak egin behar dira norabide horretan. Bestela, herritarrok ez dugu horren inguruko kontzientziarik hartzen. Ikurrak kentzeari garrantzia kendu gabe, motiboa azaltzea da gakoa.

Zein izan da Ahaztuak elkarteak horretan egin duen lana?

2005etik urrats asko egin ditugu. Elkarte txikia izan arren, lan handia egiten dugu. Egiten ditugun ekintza guztiak diskurtso aldetik lantzea da gure asmoa. Ikurren kasuan, adibidez, kentzearen motiboan sakontzea, eztabaida sortzeko. Berrogei urte iraun zuen erregimen frankista izan genuen. Baina erregimen horrekin apurtu ez duen beste batekin jarraitzen dugu orain. Eta frankismo garaiko jarrera eta zigorgabetasuna mantentzen dute egungoek.
 
(Bizkaiko Hitza / 2014(e)ko Martxoak 14)

FRANCOREN GRAZIAZ, ALKATE


Alkate frankisten irudiek Bilboko udaletxean jarraituko dute. Hala erabaki dute EAJk eta PSE-EEk. Korridoreetatik kendu bai, baina beste leku bat bilatuko diete erretratuoi. Hain zuzen, "testuinguruan kokatutako espazio bat prestatzea" adostu dute jeltzaleek eta sozialistek Leku horretan jarriko dituzte alkate guztien irudiak, "historia ulertzen lagunduko duten beste elementu batzuekin".

Polemika eragin duten alkateok, Bilboren agintaritza euren eskuetan eduki zuten 1937tik 1979ra. Herritarrek hala erabaki gabe, hamar alkate izan ziren, hamahiru, hiru alkate bitartekariak gehituz gero.

1. Jose Maria Areilza


Frankistek Bilbo okupatu eta bi egunera izendatu zuten alkate Jose Maria Areiltza Rodasko kondea. (Portugalete, 1909-Madril, 1998). Zortzi hilabetez izan zuen aginte makila eskuetan, 1937 eta 1938 artean. Hiriburuko hainbat kaleren izenak aldatu zituen karguan egon zen bitartean, terminologia faxista erabiliz. Izendatu zuten egunean bertan, Bilboko udal langile guztiak kaleratu zituzten: 1.800 inguru ziren.

Urteek aurrera egin ahala bere ibilbidea zuzendu egin zuela esan bazuen ere, entzutetsu bihurtu zen haren adierazpenetako bat: "Espainiaren existentzia jokatu da armen taulan. Borrokatu egin da. Irabazi egin da. Ondo uler dezatela denek. Betiko". Diktadorea hil ostean, Juan Carlos Borboikoa Espainiako erregeak hala erabakita, Carlos Arias Navarro Espainiako Gobernuko presidenteak Atzerri ministro izendatu zuen, 1975eko abenduan.

Pio Cabanillasekin batera, lehenengo Alderdi Popularra sortu zuen 1976an. Gerora, UCDn sartu ziren. Alderdia utzi zuen Adolfo Suarez iritsitakoan. 1987an, gainera, Espainiako Errege Akademiako kide izendatu zuten.

Besteak beste, El Correo Español egunkariko kontseilaria izan zen Areiltza; baita Central Siderurgica y Sociedad Española de Amiantoseko presidentea ere.

Mutrikun (Gipuzkoa) dago ehortzita, Mercedes Txurruka Zubiria emaztearekin eta Mercedes alabarekin batera.

2. Jose Maria Gonzalez Kareaga


1938an agintean egon zen sei hilabeteetan, Jose Maria Gonzalez Kareagak (Bilbo, 1899-Madril, 1971) Mola jeneralaren eskultura bat eraikitzeko agindu zion Moises de la Huertari. Udalak ordaindu zuen: orduko 5.000 pezeta izan ziren. Olabarrietako parkearen izena aldatzeko agindua ere eman zuen Gonzalez Kareagak; Condes de Zubiria deitu zuen, industria arloko noble familiaren omenez.

CEPSA enpresako zuzendaritzako kide izan zen. Horri esker, Venezuelan eta AEBetan petrolioarekin lotutako negozioetan aritu zen.

3. Felix Lekerika
Zortzi hilabete egin zituen Felix Lekerikak ere Bilboko alkate (Bilbo, 1891-Bilbo,1963). Hainbat enpresatako kontseilaria izan zen; besteak beste, La Basconia, Urquijo banketxea, Vidrieras Españolas eta Tubos Forjados. Bilboko Patroien Ligako zuzendaria ere izan zen.

Frantzia nazien esku zegoela, Espainiako enbaxadore izan zen bertan. Milatik gora errefuxiaturen atxiloketen erantzulea izan zen; gehienak, EAJkoak. Jose Antonio Agirre lehendakaria atxilotzen ere saiatu zen. Ez zuen lortu. Bai, ordea, Generalitateko presidente Luis Companys eta Julian Zugazagoitia harrapatzea —1931n Bilboko zinegotzi izan zen hura—. Francok aginduta erail zituzten biak.

4. Jose Maria Oriol


1939an alkatetzara iritsi zenean, Falangeko probintziako buru bihurtu zen Jose Maria Oriol (Santurtzi, 1905-Madril, 1984). 22 hilabetez eutsi zion Bilboko aginte makilari. Berrogei bat enpresatan kontseilari eta presidentea izan zen; besteak beste, Babcock Wilcox, Fenosa, Banesto, Talgo, Hidroelectrica Española eta Unesa. Espainiako lehenengo zentral nuklearrak eraiki zituen, eta Euskal Herrian Lemoizkoa eta Debakoa sustatu. Hitlerrek III. Reicheko Arranoaren zaldun gurutzea eman zion.

5. Tomas Perosanz


Jose Maria Oriolek kargua utzi ostean hartu zuen alkatetza Tomas Perosanzek (Bilbo, 1893-Bilbo, 1959). 1941ean eta 1942an, 22 hilabetez izan zen karguan. Hainbat omenaldi egin zizkien buruzagi frankistei. Itsasontziekin lotutako negozioetan aritu zen.

6. Joaquin Zuazagoitia


Kimika eta Farmazia ikasketak zituen Joaquin Zuazagoitiak (Madril, 1892-Bilbo, 1971). Aurrekoek baino gehiago iraun zuen: 198 hilabetez eduki zuen Bilboko aginte makila, 1942 eta 1959 artean.

Arte Ederretako museoa zuzendu zuen, eta Bilboko talde intelektualei lotutako pertsona zen. El Correo Español-El Pueblo Vasco egunkariko zuzendaria izan zen, 1939an sortu zenetik 1950era bitartean. 1964tik 1971n hil zenera arte, Bizkaiko Kultura Batzordeko presidentea ere izan zen.

7. Lorenzo Hurtado de Sara
txo

Enpresa mundutik etorri zen hurrengoa ere: Lorenzo Hurtado de Saratxo (Bilbo, 1889-Getxo, 1984). Izan ere, 1929an Resinera Bilbaina enpresako kontseilari izendatu zuten. Ostean, Firestoneko eta El Pueblo Vasco-ko eta Diario Vasco-ko kontseilaria ere izan zen. Gerra bukatu ostean, Informaciones egunkariaren arduradun nagusia izan zen. 1959an iritsi zen udalera, eta 54 hilabete iraun zuen. Ideologia liberalekoa ze; tokiko administrazioaren legea ez zuen ontzat jo, eta dimisioa eman zuen. 1967ko otsailean, haren izena ipini zioten Begoñako tunelen eta Ibarsusiko bidegurutzearen artean zegoen kaleari.

8. Javier Ibarra

Falangearen sortzaileetako bat izan zen Javier Ibarra (Bilbo, 1913-Getxo, 1977). 67 hilabetez izan zen alkate, 1963tik 1969ra bitartean. 1936ko estatu kolpearen egileetako bat izan zen Bizkaian. Besteak beste, Banco de Vizcaya, Iberduero, Babcok Wilcox eta Constructora Estraunzaren zuzendaria izan zen. 1947an, Bizkaiko Diputazioko presidente izendatu zuten. ETA politiko-militarrak hil zuen, 1977an, Negurin (Getxo).

Madrilgo Informaciones arratsaldeko egunkariaren administrazio kontseiluko presidentea izan zen. Donostian, Diario Vascoren kontseilari ordezkari ibili zen, eta, Bilbon, El Correo Español-El Pueblo Vasco egunkariko kontseiluko presidentea zen.

9. Pilar Careaga

Francoren diktaduran alkate kargura iritsi zen lehenengo emakumea izan zen Pilar Careaga (Madril, 1908-Madril, 1993). Vista Alegreko zezen plazan frankismoaren etsaitzat jotako atxilotuak preso hartzeko baimena eman zuen 1973an. 400 gizon-emakumetik gora ziren, salbuespen egoerak eraginda. Nazioarteko prentsak eman zuen egoera haren berri, eta eskandalutzat jo zen.

10. Jose Luis Berasategi


Franco hil aurretxoan aukeratu zuten alkate Jose Luis Berasategi (Bilbo, 1920-Bilbo, 1990). 45 hilabetez izan zen alkate, 1975etik 1979ra bitartean. Bilboko Udal Aurrezki Kutxako hainbat kontseilarik babestu zuen haren izendapena. Irakaslea izan zen Bilboko Merkataritza Ikasketen Goi Eskolan. Diktadura bukatu osteko lehenengo hauteskundeetan EAJko Jon Castañares aukeratu zuten bilbotarrek alkate. Orduan, kargua utzita, bizitza publikotik aldendu zen Berasategi. 1982an, Bilboko Enpresa Ikasketen Unibertsitate Eskolako zuzendari izendatu zuten.

(Bizkaiko Hitza / 2014(e)ko Martxoak 14)

miércoles, marzo 12, 2014

BALMASEDA: "EZIN AHAZTU EGUNA" . Martxoaren 16an, igandea / 16 de Marzo, domingo.

                         "HACER MEMORIA, HACER JUSTICIA"

-MATERIAL SALMENTA / VENTA DE MATERIAL
 
-KONTZERTUA: "BIDE ERTZEAN"
 
 


martes, marzo 11, 2014

"LA MEMORIA". EL YATE "VITA", LOS VASCOS Y EL TESORO DE LA REPÚBLICA



http://www.info7.com/wp-content/uploads/2014/03/20140311_36651.mp3


El Vita fue un yate adquirido durante la Guerra Civil Española por Marino de Gamboa, simpatizante del nacionalismo vasco, que lo puso al servicio de las autoridades republicanas en los momentos finales de la contienda. En él a principios de 1939, se transportó en dirección a México una parte importante del tesoro de guerra de la República española y tras su conversión en dinero con la ayuda de las autoridades mexicanas, su importe sirvió para sustentar diferentes organizaciones y actividades del exilio republicano. 

En toda esa operación jugó un importante papel la presencia de ciudadanos vascos, lekeitiarras muchos de ellos, algo que en este programa y de la mano de una entrevista con Francisco Gracia, historiador, profesor de la Universidad de Barcelona y autor junto con Gloria Munilla del libro de reciente publicación “El tesoro del Vita” , acercaremos a nuestrxs oyentes este hecho.  Junto con ello tambien tocaremos varias referencias de la Memoria Histórica Democrática y Antifascista y lanzaremos a las ondas los sones musicales de diversas canciones buscadas especialmente para vosotr@s.

LA MEMORIA

lunes, marzo 10, 2014

SATURRARÁN: HOMENAJE A LA MITAD DEL CIELO...

Decia el lider revolucionario chino Mao-Tse-Tung que las mujeres eran "la mitad del cielo", en alusión al imprescindible y determinante papel de las mujeres en cualquier proceso de cambio social y más si este es de carácter progresista y revolucionario.

En la playa de Saturrarán, situada entre Ondarru y Mutriku, tras la victoria fasciofranquista en todo el norte de la Península, un balneario alli existente fue convertido en prisión de mujeres y las monjas que lo regentaban en represoras guardianas.

Por este lugar entre los años 1938 y 1944 pasaron mas de cuatro mil presas, mujeres que en un modo u otro habian coadyuvado al advenimiento de la II República el 14 de Abril de 1931, que habian defendido la legalidad de ese régimen frente al golpe fasciofranquista del 18 de Julio de 1936, que habian participado en sindicatos, partidos políticos de izquierda o republicanos, en asociaciones de todo tipo... o que simplemente eran compañeras, esposas, hermanas o hijas de hombres de izquierda: en resumen miles de mujeres que representaban precisamente eso, la "mitad del cielo" que los sectores progresistas y populares de todo el Estado español pretendian hacer realidad con la potencialidad de cambios de la II República.


Con apenas un petate para dormir, en los mejores años del penal, y un retrete por cada 250 reclusas llegaron a convivir en el mismo espacio temporal alrededor de 1.600 mujeres, calculándose que cada presa disponía de alrededor de 45 centímetros de suelo para dormir.

La prisión central de Saturraran estaba formada por un complejo de varios edificios pertenecientes a la Iglesia que diferenciaba a las presas en madres, ancianas y jóvenes. Las reclusas estaban custodiadas por unas 25 monjas de la Merced, un sacerdote, un funcionario de prisiones y alrededor de 50 militares y el lugar más característico de la cárcel era la “celda de castigo”. Esta celda se encontraba a la altura del río que pasaba por detrás del edificio anteriormente denominado Barrenengua. En consecuencia, siempre tenía un palmo de agua en el suelo que alcanzaba casi el metro cuando subía la marea.

Durante los seis años en los que se mantuvo operativo el penal fallecieron entre sus muros 120 mujeres y 57 niños y niñas. El hambre y la falta de higiene formaba parte de la vida cotidiana de las reclusas. Los testimonios recopilados investigadores describen cómo las monjas robaban la comida de presas y niños para venderlo en el mismo economato de la cárcel o en el estraperlo y confiscaban los alimentos que enviaban las familias de las presas.

En la cárcel se amontonaban sin distinción las presas políticas (relacionadas con partidos o sindicatos afines a la República) y las presas comunes (en su mayoría prostitutas o abortistas). Entre los testimonios rcogidos se recoge el de Balbina Lasheras Amezaga, quien fue conocida en la prisión de Saturraran como 'la peque', ya que era una de las más jóvenes del penal. Balbina fue detenida el 21 de junio de 1937 cuando las fuerzas falangistas entraron en Bilbao, su ciudad de nacimiento. En aquel momento tenía 16 años y se encontraba jugando a 'la cuerda' con sus amigas. La acusaron de haber delatado a unos vecinos falangistas que vivían en un chalet cercano. Permaneció encarcelada 5 años, 4 meses y 10 días.
 
Balbina fue detenida con 16 años mientras jugaba en la calle a 'la cuerda' Tras dos breves estancias en diferentes cárceles de Euskadi, Balbina fue trasladada a Saturraran. “Pasamos mucho, mucho frío. Debajo teníamos el río y había mucha humedad. Muchas mujeres se murieron de tifus. Don Luis Arriola, que era el médico de Ondarroa en aquella época, también era el médico de Saturraran. Nos daba una vacuna contra el tifus. La vacuna decía que había que tomar la inyección en tres tandas. Aquel ¿sabes qué hizo? ¡Meternos toda la vacuna de una vez! Menos mal que las jóvenes podíamos mantenernos en pie para poder atender a todas aquellas mujeres que estaban por el suelo. No se podían levantar de la fiebre que tenían”, recuerda Balbina.

En un pabellón distinto al de Balbina, en el de las madres, se encontraba Ana Morales. Tenía 17 años cuando la denunciaron por ser espía comunista. Ella lo negó todo. No obstante, y a pesar de estar embarazada, ingresó en prisión. En la cárcel de Ventas (Madrid) dio a luz a su primer hijo. Meses después fue trasladada a la cárcel de Saturraran junto a otras 25 madres con sus 25 niños.

“Entraban 30 litros de leche todos los días. Pero la leche era para las monjas, no era para los niños ni para las madres. A nosotras, a veces, nos daban un café, sin azúcar ni nada, porque el azúcar lo vendían de estraperlo (…) Mi hijo tuvo catarros fuertes y una vez las que estaban en la oficina con el director le dijeron al médico que por qué no le recetaba algo. Y dice: '¿Cómo le voy a recetar si no tiene dinero para comprarlo?'”, relata Morales, que recuerda el día en el que los niños mayores de tres años desaparecieron.


"A las madres nos mandaron a lavar al río. Cuando volvimos los niños mayores no estaban", cuenta. “No sé si fueron las monjas o fue el Estado, pero mandaron un autocar con monjas teresianas, que vinieron de paisanas. A las madres nos mandaron a lavar al río. Al volver al pabellón no había ningún niño mayor. Todos los niños mayores se los habían llevado en el autocar. Y, claro, a las madres les daban ataques. '¿Dónde están mis hijos? ¿Quién se los ha llevado?', repetían”.


Uno de estos niños que vivió sus primeros años en la prisión es Rosa Pajuelo. Con dos años de vida fue trasladada junto a su madre a la prisión de Saturraran. Allí estuvo hasta los cinco, cuando su madre la entregó a una presa del pueblo que salía en libertad para evitar que fuera 'requisada' por las monjas. “Mi madre me contó que dormíamos juntas en una habitación. La de al lado tenía sarna, la otra tenía piojos, la otra enfermedades… mi madre siempre me metía debajo de ella”, rememora Pajuelo, que señala que no recuerda haber pasado hambre porque su madre le dio el pecho hasta los tres años.

En 1944, con la II Guerra Mundial terminada y ante el temor de que la victoria de los aliados pusiera fin a la dictadura fascista en España, el régimen decidió echar el cierre al penal, o como lo definió la presa republicana Tomasa Cuevas: el almacén de mujeres. El doctor de la prisión, Don Luis Arriola, resumió a Ana Morales en apenas una frase por qué salían libres de la cárcel: “Pueden dar gracias ustedes a la situación internacional, si no, no hubiera salido ninguna de aquí. La que hubiera salido habría ido a Alemania, pero de aquí no hubiera salido ninguna viva”.